Köşpendeler - E - Almas qılış-17

— Esläm deneneñ qorğanı, ulı märtebele Uays han sezdeñ mübäräk qolıñız qoyılıp, altın möreñez basılğan ädelette jarlığıñızdı orındauğa ruqsat yeteñez! — degen.
Han basın izegen:
— Ruqsat!..
Qızıl şıraylı molda yende qolı baylaulı kesege qarağan:
—Muhammed payğambardıñ ümbete, ulı Moğolstannıñ ul-qızın öz denene ötkezep, dozaqqa tüsermek äreketemen şerkeu ustap, künäkar bolğanıñ üşen Süleymen payğambarday ädelette, Ğazeret Ğaliday aybarlı, ulı märtebele Uays han, allatağalanıñ käper pendese Däniel, sene darğa asıp ölteru jazasına buyırdı. Ajal aldında qanday öteneşeñ bar?
Uzın saqaldı, dudar şaştı adam basın şayqağan.
— Dene basqa pusırmandardan yeş öteneşem joq. Denem üşen qurban boluğa barmın! Tezerek darlarıña tarta bereñder!
Molda hanğa qarağan. Han basın tağı izegen. Qolı baylaulı adamnıñ janındağı yeke jendetke molda:
— Allatağalanıñ jazmışı osılay. Qudaydıñ şoqındı qulı Dänielde darğa asıñdar! — degen.
Yeke jendet qolı baylaulı adamnıñ moynına qıl arqandı elmeşektep tüyep, yekenşe uşın özderene qaray tarta bastağan. Saqaldı adam sereye, joğarı köterele bergen. Tek darı belağaşınıñ tusına tayağanda ğana ber ret julqına tüsep, yeke qolın salbırata, basın ber jağına qisaytıp tına qalğan. Yeke jendet arqannıñ qoldağı basın jerdege qazıqqa aparıp baylağan.
älge molda qaytadan Uays hanğa qarağan:
— Ulı märtebele taqsır han ğibarattı jeremezde toqsan jıl boyı äzäzeldeñ oşağı bop kelgen mına şerkeudeñ kül-talqanın şığaruğa ruqsat yeteñez! — dede.
Han tağı da basın izep, «ruqsat» degen işarat körsetken.
Belekteren sıbanğan qoja, molda, mäzen, käri, müritter «tfa, tfa, päleket!» dep qıl arqandı şerkeudeñ biek basındağı kresene baylap, bäre jabıla tartıp jerge julıp tüsergen. Sodan keyen ülkendege tay qazanday mıs qoñırauın jerge qulatqan. Yeke bie sauımday uaqıtqa jetkezbey, ber şege şaşpay, Alataudıñ arşasınan qiıstırıp, jonıp salğan şağın, saltanattı şerkeude kül-talqan yetken. Süniet denen berek ustağan, Arabstannan, İrannan kelgen qoja, mufti, işandardıñ keu-keuemen, keleñ qızba äfende, mürit, şeyhter şerkeude berjolata jermen-jeksen yetep joq qılğan.
İsan-Buğığa bunıñ bäre oyınşıq bop körengen. Tek berten kele, öze han tağınıñ esene aralasa bastağanda ğana Vizanteyä yepiskopı Djavani Marinolli, Florentseyädan Jetesu men Gobi qumı arqılı Hanbalıqqa 35  bara jatıp, bul şerkeude Almalıqta 1340 jılı saldırğanın belgen. Uays hannan burın-
ğı Almalıqtıñ handarı men hakemdere, buzıla bastağan şahardağı yeşkemge kerege joq şerkeudeñ bar-joğına köñel bölmegen. Rim papasınıñ musılman jerene jebergen tıñşı-deni adamdarı şerkeudeñ munday jağdayın astırtın paydalanıp jürgen. Talay musılmandardı nasrani denene kergezep alğan. Tek öte denşel Uays han ğana Jağatay tağına otırğannan keyen, bul şerkeude musılman denendege adamdardı aq jolınan adastırmasın dep berjolata qurtuğa jarlıq bergen.
İsan-Buğı bul künge körgen körenesenen jas janın demekterep küyzelmegen. Qart adam Dänieldeñ ajalı da, jasıl kümbezde ädeme şerkeudeñ qirauı da köñelende bälendey ez tastamağan. Beraq bul jalğanda umıtpas äserde oğan bas-
qa jağday qaldırğan. Yer jetep kele jatqan han balaları, qirağan şerkeu turğan jerdege tamaşa bau-baqşağa kelep, san türle oyınğa bereleten. Ber küne osınday jağdayda İsan-Buğı jasıl yemen tübene süyege jerlengen Dänieldeñ tömpeşek ziratınıñ basında bulığa jılap otırğan qız balanı körde. Üstene qara kigen, qolında ber şoq güle bar, şaması on yeke-on üş jasar. «Bul ne qılğan qız? Qaydan kelde?» İsan-Buğı tayay tüste. Däl osı kezde qız bala da ornınan türegelde. İsan-Buğı belendege qanjarın şap berep, ustay aldı. «Joq, bul adam yemes, pereneñ qızı! Munday adam balası jaratıluı mümken yemes!» Rasında da qız han balasınıñ jayşılıqta körep jürgen qızdarına tepte uqsamaytın yede. Ülken kögelder köze tunıp jatqan Kökşe teñez suınday kökpeñbek, aqsarı jüzde, qır murın, suñğaq boylı. İsan-Buğını tañ qaldırğan äserese şaşı boldı. Ol munday şaştı jaratılğalı körgen yemes. Jerge şubatılıp jatqan qos burımı, nağız ber töbesenen yetegene deyen tolqındala tögelgen qızıl altın tärezde... Joq, İsan-Buğı munday qızğılt şaştı yeş uaqıtta da körgen joq. Munday şaş adamzatqa betue mümken yemes. Munday şaş tek su perelerende boladı dep yestiten. «Öze de su peresendey sulu yeken. Serä, mene, siqırlap aluğa su astınan şıqqan ğoy». Pesmilla! Pesmilla! Men bunımen tel qatısuğa tieste yemespen. Yeger teldessem betkenem... Joq, joq yeger mağan tayaytın bolsa, qanjarımdı jeberuem kerek... Bul su pereseneñ qızın özeme juıtpauım kerek... Astapıralla, astapıralla!..»
Beraq qızdıñ öze de tayamadı. Ol İsan-Buğınıñ betene azaptı peşenmen jasqana qaradı. Köze küzdeñ bulıñğır künendey tumandı jasqa tolı.
— Ğapu yeteñez, han oğlı, jolıñızdan kezdesep qalğanıma! — dede ol basın iep, — bul ara sezdeñ oynaytın jereñez yemes yede...
«Bäse ayttım ğoy, bul pereneñ qızı dep, äytpese meneñ han balası yekenemde qaydan belede? Pesmilla! Pesmilla!..» äytse de qızğa jauap bermeu mümken yemes yede. Yeger adam aydalada kele jatıp, jol üstende jaynap jatqan gauhar tastı körse ber burılmay kete alar ma, qız da osı ğajayıp gauhar tastıñ däl öze bolatın. İsan-Buğı oğan tel qatpay qala almadı.
— Tayama! — dede ol dausı dereldep. — Özeñ kemseñ? Adamsıñ ba? Jınsıñ ba?
Qız İsan-Buğınıñ şoşıp qalğanın yende sezde. Ol muñaya yezu tarttı.
— Qorıqpa, adammın, — dede ol. Söydede de ananıñ qanjarınan qolın almay turğanın añğarıp, tağı da muñaya yezu tarttı. — äkeñ äkemde ölterep yede, yende sen mene öltermekseñ be? Jazığım ne? — Qız aqırın kürsende. — Bul küne jazıqqa qaraytın zaman ba? Meyle öltergeñ kelse, öltere ber...
«Bäse, bıltırğı darğa asılğan käper de osı qız sekelde kök köz, aqsarı yede ğoy. Köp bolsa qızı şığar... Beraq äle senbey turğan İsan-Buğı:
— Rasımen adamsıñ ba? — dede äle de qanjarınan qolın almay. — Onda «ollagi, billagi, Muhammedteñ ümbetemen, jalğan aytsam qudaytağala käre soq-
sın» deşe.
Qız säl jımidı.
— Ras aytam, adam balasımın. Yeger öterek aytsam qudaytağala käre soqsın. Al Muhammed payğambardıñ ümbetemen dey almaymın, men nasrani deneneñ ümbetemen.
— Ol ne? Käperseñ be?
— Senderşe käper... Bezderşe yeñ ädelette denneñ qulımız...
«Jın-pere bolmağanıña mıñ da ber şüker. Al käperlegeñde tastap, musılman denene auısuıñ taqa qiın bolmas... Onı soñınan körermez...»
İsan-Buğı qız sözene sende. Senbeske amalı joq yede. Öytkene qızdıñ käperlek künäsın sululığı jeñep ketken. Onıñ jın-pere yemestegen belep quanğan bala jeget däl qazer özen osı käper qızı üşen dozaq otına küyüge dayın tärezde sezende. İsan-Buğı tek bar bolğanı pesmilla, pesmilla dep qızğa tayay berde...
Qız şınında da bıltırğı darğa asılğan şaldıñ qızı bolıp şıqtı. Äkese ölgen kezde Muhammed payğambardıñ denen tastap, İsa payğambardıñ denene köşken ber uyğır diqanı bunı üyene jasırıp tere alıp qalıptı. Qazer sol uyğır üyende turadı yeken. Florentseyäğa baratın keruende kütep jürgen körenede. Äkeseneñ ziratına gül qoyuğa kelgenende İsan-Buğığa kezdesep qalıptı.
Yeke jas beren-bere, şu dep kezdeskenenen unattı. Balalıq mölder sezem berte-berte laulağan jalınday, jürekteren balqıtqan alğaşqı mahabbatqa aynaldı. Beren-bere köre almasa tura almaytınday küyge jette. Beraq keşkentayınan kündes ösken tuğan ağası Junıs, eneseneñ oyındı tastap, tez özgergen menezenen sezektenep, añdıp jürep bulardıñ qupeyäsın aştı. Aşıp ta qoymadı, äkesene barıp: «Balañ käperdeñ qızın alayın dep jür» dep şağıstırdı. Öze ölse tağına Qıpşaq äyelenen tuğan ülken balası Junıstan göre, şeşese Moğol handarınıñ qızı, İsan-Buğınıñ otıratının teleyten Uays han şoşıp kette. «Yeger İsan-Buğı käperden qatın alar bolsa, tübe nasrani denene ber büyereneñ tartpasın kem belede? Musılman denendege adamdarğa da qeyänat yetue mümken ğoy. Jağatay 36  tağınıñ quruı da osındaydan bastaluı ıqtimal. Äyel jürgen jerde — qaşan da bolsa qauep jürede. Şıñğıs babamızdıñ törtenşe ulı Töleneñ üş balası berdey — Qıtaydı basqarğan Qubılay, İran men Yegipette alğan Qulağu, aqırında Qaraqurımdağı ülken Ordanıñ hanı Möñke — Arğın ruınan äyel alğanınan ne şıqtı? Köp esterde jasırın osı äyeldere basqardı. Qubılay Arğın qızı Jauhar hanımnıñ aytqanın yeke yetpede, tepte Qıtay memleketeneñ köp esterene de Arğındar qatınastı. Qulağu Arğın äyeleneñ ayt-
qanın orındap, qaramağındağı bükel Qara teñez mañındağı yelge bas basqaq yetep Arğun batırdı otırğızdı. Al sol Arğun basqaq ber kezdege Jağatay ulısına Jetesu arqılı jürgezelgen Batıs pen Şığıstıñ ulı jolın özenşe burmaq boldı. Qara teñez ben Azov teñezeneñ jağasındağı qalalardıñ Künşığısqa baratın sauda keruenderen ol yende Däşte Qıpşaq jeren qaq jarıp, Aral teñez dalası arqılı ötkezuge kereste. Joldıñ bulay özgerue Şığıs pen Batıstıñ keruen sarayı bop turğan Almalıqqa qanşa zeyän kelterde. Al, Möñke han öze Qaraqurımda otırsa da, qıtay men uyğır qızına üylende. Aqılgöylereneñ köben qıtay, uyğırlardan aldı. Osınıñ bäre ulı Şıñğıshan urpaqtarınıñ öz telen, öz handığın joğaltuğa az sebep bolğan joq. Joq, joq aqımaq balañnıñ süyere — öz telegendege qatın bolmasa, onıñ zeyänı az timeyde. Sondıqtan da İsan-Buğı jaqsı körgen nasrani qızı tere qaluğa tieste yemes. Ol ölue kerek».
Han uädesende turğan. Jazığı joq, uıljığan jas suludı Ordanıñ yeke nökere İsan-Buğınıñ köz aldında bauızdağan. Bul oqiğa İsan-Buğınıñ jüregene betpes jara salğan. Ol özeneñ süygen adamınıñ köz aldında qalay ajal tapqanın körgennen keyen, jas janı yende ayauşılıqtı müldem umıtıp, tere pendege raqımsız, tasbauır bolıp alğan. Soñınan alğaşqı mahabbatınıñ öşen talay qas-jauınan qaytarğan. Osı öşteñ yeñ alğaşqı qurbanı äkese ber, şeşese basqa, özeneñ ağası Junıs yede. İsan-Buğı älge oqiğadan jete jıl keyen äkese Uaystıñ ornına Moğolstan tağına otırğan küne, ağası Junıstı ustauğa ämer berde. Ondağı oyı tek «tübe osı menemen handıqqa talasadı» degen qauep qana yemes, bayağı käper qızdan ayırtqan öşen aluı da yede. «Tasta tamır, handa bauır joq» degen mene, osılay keleten. Beraq Junıs qolğa tüspey qaşıp ketede.
İsan-Buğı öze han bolğannan keyen, osı käper qızdıñ ölgen jerene qulpıtas ornatqızıp, yeskertkeş qoydırğan. Äldeqalay qayğırsa, ne jol taba almay qinalsa, han üneme osı arağa keleten. Süygen adamınıñ sol künge köz aldında bauızdalğan sureten yelestetep, söytep bosay bastağan köñelen qaytadan qatulandıratın. Han jolınıñ meyremsez jol yekenen yesene tüserep, tolquın toqtatatın.
Soñğı kezde Moğolstan şekaralarınıñ tınıştığı tım buzıla bastağan-dı. Osıdan ber apta burın jetken habarğa qarağanda, Qaşqar, Qulja qalalarına Qıtaydıñ köp äskere şabuıl jasamaq tärezde. Üysen Arqalıq batırdıñ jebergen şapqınşısınıñ jetkezue boyınşa, şabuılğa şıqpaq Qıtay äskere tım köp körenede. Yeger han tağınan järdem kelmese, Qaşqar, Qırğız sıpayları uzaq urısqa tötep bere almaydı depte jiene, Qaşqar hanı Setäle. Sonday-aq Qara Yertes boyındağı Nayman, Kereylerden de arğı jaqtarındağı oyrattar qazaq jerene attanbaq bolıp jatır degen habar jetken. Oyrattar jeñel jau yemes, onıñ üstene qoltığına su bürkep, olardı qutırtıp otırğan tağı da sol Qıtay bogdahandarı. Qıtay Qıtay bolğalı, osıdan mıñ jarım jıl burın ötken Qoşan patşalığı kezende de Orta Azeyäğa, qala berde osı künge Moğolstan jerene köz tegumen kelgen. Beraq osı künge Orta Azeyä, Auğanstan, Künşığıs Däşte Qıpşaq jäne İrannıñ şığıs jağın jaylağan Jüzşe, Üysen, Saq, Qıpşaq, Basmalı, Uyğır tärezde köşpele yelderdeñ bereguenen, soñınan Ünde, Auğan, İran halıqtarınıñ bas qosuınan tuğan ulı qauım qıtaydıñ ıqpalına tüspek tügel, öz ıqpalın jürgezgen. Budda dene osı jerdege Qoşan patşalığınan Qıtay, Japon, Koreyäğa tarağan. Beraq qumırsqaday qaptap ösken Qıtay halqı sol kezdeñ özende-aq öz jerene sıymay bara jatqan soñ, bogdahandarı köne Qıtay qabırğasınan şığıp, älsen-älsen jan-jaqtağı yelge auız sala bergen. Äserese, olardıñ közdegene Kökşe teñezge deyen osı künge Jetesu bolğan. Jeren qorğağan Üysen, Dulat, Jalayır, Basmalı 37 , Uyğır jurtı men Qıtay bogdahandarı arasında san türle urıs, qan töges ayqastar ötken Qara Yertes, Qulja, Qaşqar boylarında Qıtay äskere talay jeñelgen... Demek, budan olar sabaq almağan, qarapayım halqınıñ ölemen şıbın öleme qurlı körmeyten Qıtay bogdahandarı key kezde öz şekarasınan ötep, Kökşe teñezge deyen jetken. Beraq aybındı, Saq, Qıpşaq attı äskerlere olardı özdereneñ «Qıtay qabırğasına» qayta quıp tıqqan. Soğan qaramay mene, tağı Moğolstan jerene şabuıl jasamaq. Ärine Qıtay şabuılı üyrenşekte auru. Ol basınan urılıp, tayaq jep, äbden äkke bolğan jılqı tärezde, qanşa köptegen mes tutıp, qoqan-loqı körsetkenmen de, Joñğar qaqpasınan bere ötuge batılı barmaydı. Joñğar qaqpasına kelep, şülderlep azan-qazan bolıp jatqandarında, ber jağınan bez de jetemez... Keleñ attı qazaq, soyılğa qarsı kele almaytın öñşeñ jayau qıtay äskeren qaytadan öz jerene quıp tığadı. Bul olarğa da, bezge de üyrenşekte ädet. Sondıqtan da bälen ğasırdan bere Qıtay bogdahandarı bezdeñ jeremezge yeñ bolmasa ber qalasın turğıza almay kele jatqan joq pa? ärine bunıñ bäre küşe jetpegendekten. Äytpese qazaqtı ayayın dep otırğan Qıtay bogdahandarı joq. Qasqırğa bata almağan buralqı, üregen, sabalaq maylıayaqtar tärezde, qur baybalamımen qorqıtpaq. «Qulja, Qaşqarğa attanamız dep küne burın dabıl qağıp mazanı almaq...»
«Rasımen bu jolı da olardeke qur baybalam ba? Joq, bu jolı qur qor-
qıtu yemes tärezde... Moğolstannıñ ber küşsez, qamsız kezen däl basıp otır. Moğolstannıñ şığıs jağın bileyten Moğol handarı men soltüstek jağın bas-
qaratın Jağatay urpaqtarınıñ arasındağı özara alauızdıqtıñ asa ber qattı şielenesken uaqıtında bas salmaq. Yel basqaratın handar arasında berlek joq kezde, sırttağı jau ädettegesenen anağurlım qauepte...»
äytse de İsan-Buğınıñ qutın qaşırıp turğan bul jäyt yemes. Basqa.
Aqsaq Temer urpağı men Jağatay ulısınıñ handarı babaları ölgennen bere jan ayaspas qas. Bul qastıq äserese Samarqant tağına äbuseyet otırğannan keyen küşeye tüsken. Kök Orda hanınıñ järdememen taqqa otırğanın äbuseyet tez umıtqan. Yende ol özen-öze ber ulı sayıpqıran patşa sanap, jan-jağına alaburtıp qaray bastağan. Moğolstan jerene de köz jeberep, ber-yeke ret Türkestan ölkeseneñ oñtüstek jağına da bas suğıp körgen, beraq soğıs esene şeber, Uays pen İsan-Buğı han onıñ degenene bola qoymağan. Bul jağday Samarqant ämerşesen Jağatay urpağına tepte öşektere tüsken.
Jağatay, Moğol handarımen küreseten böten jolın taba almağan äbuseyet, aqırında Uays han balaların beren-berene aydap salmaq bolğan. Ol İranda jürgen Junıs sultandı şaqırğan. Keşe osı äbuseyet Ordasınan İsan-Buğığa jasırın kese kelgen. Osı qupeyä adamnıñ aytuına qarağanda, äbuseyet Junıs sultanğa köp qol berepte-mes. Junıs sultan köp keşekpey Yassı, Sauran, Sığanaq qalalarınan bere qaray Şu, Talas özenderen qualay otırıp. Almalıqqa attanbaqşı-mıs.
Jayşılıqta «yel şetene jau tigele jatır» deyten habarlardan ayılın da jimaytın İsan-Buğı bu jolı şoşıp qalğan. Öytpeske amalı joq. Yelene sırttan keler jaudıñ qaupe ber bölek te, öz eşenen şıqqan jaudıñ qaupe basqaşa. Sırttan keler jauğa jurtıñdı qarsı qoyuğa, uran sap halqıñdı berekteruge boladı. Al öz eşeñnen şıqqan jau, ol halqıñnıñ jauı yemes, tağıñnıñ jauı. Mundayda «otanım, yelem!» dep uran salu da qiın. Junıs sultannıñ äbuseyet äskeremen İsan-Buğığa qarsı şığuı, äkeseneñ tağı üşen küresue Jağatay urpaqtarın yekege bölu yede. Al jalğanda üyeñnen ört şıqqannan asar jamandıq joq. Ört şığatını tağı belgele.
İsan-Buğınıñ mazasın alğan osı oylar yede. Ol bügen qumsağattıñ üşenşe audarıluına han keñesen şaqırğan. Sol han keñese jinalğanşa janın qoyarğa jer tappadı. Nökerleren yertep köne Almalıqqa bardı. Altın Yemelden äkelengen qum altındı uıstap beraz otırdı. Beraq köñel tumanı berde-ber selt yetpegen. Tunğan jelemdey jan sezemene jabısıp alıp turğan da qoyğan. Jayşılıqta altın körse raqattanıp qalatın köñele bu jolı İsan-Buğını şoşıta bergen. Budan öz basına töngen qaterdeñ qanşalıq qauepte yekenen tüsengen.
Batu urpaqtarı Altın Orda tağınan ayırılğannan bere qazaq ruları Jağatay handarına dostıq eltifat körsetep baqqan. Bul yeke jağdaydan tuğan. Bere Jağatay, Moğol handarına qazaqtıñ Üysen, Jalayır, Nayman, Kerey, Qañlı sekelde bastı rularımen teze qosıp üneme Qıtay, Oyrat sekelde körşeleren tonaudı maqsat yetken sırt jaumen köberek alısuğa tura kelgen. Bul qazaq pen Jağatay, Moğol handarınıñ ber oydan şığuına sebep bolğan. Yekenşese — Jağatay, Moğol handarı da qazaq ruları tärezde köbenese köşpele ömer sürgen. Mal qamı keyde jer qamına aynalıp, amalsız berlesulerene mäjbür yetken.
Al Aqsaq Temer men Kök Orda handarınıñ basqa jurtqa üstemdekteren jürgezu ärekettere, özderene qorqınış tudıratın yelderden yemes, özdere qor-
qıta alatın yelderde jaulap aludan bastalğan. Osı yeke jaqtıñ ortaq qurbanı yeñ aldımen Däşte Qıpşaq bolğan. Aqsaq Temer de özeneñ Altın Ordağa qarsı jorığında, yeñ aldımen jolay qazaqtıñ alğaşqı hanı Alaşanıñ balaları Mämet pen Sämetteñ ulıstarın şapqan, özderen öltergen. Berten kele qız alıp, qız beresep ketken Aqsaq Temer urpaqtarı men Däşte Qıpşaq hanı Äbelqayırdıñ sayasatı yekeuara beregep qatar turğan Moğolstandı şabu bolğan. Qasıñnıñ dosı — o da qasıñ. Qazaqtıñ köp ruları Moğol, Jağatay ulıstarı jağına şığıp ketkendekten, bul rular Äbelqayır handığı men Samarqant ämerlegene qas sanalatın. Rete kelse olardı yel yetep berektermey, bağınıştı jağdayda ustau üşen, älsen-älsen şabudı sayasat yetken.
Osı sayasat äserese soñğı kezde Äbelqayır men onıñ küyeu balası — Samarqanttıñ ämere äbuseyetteñ kezende örşi tüsken. Bul mezgelde Moğolstan men Däşte Qıpşaqtıñ ortasındağı bükel Türkestan ölkese Äbelqayırdıñ qolında turğan. Moğolstanğa janı qas äbuseyet Äbelqayırdıñ arqasında osı ölkeneñ Yassı, Sauran, Sayram, Sığanaq sekelde medinelerene arqa süyeuge tolıq mümkenşelek alğan-dı. Onıñ üstene äbuseyet Jağatay Ordasınıñ eşene suıq qolın böten jolmen de kergezude oylağan. Junıs sultannıñ farsı äyelenen tuğan qızı Sultan-Nigar-Begemde balası Omar-Şeyh mırzağa alıp bermek-ten. Munda tağı sayasat bar. İsan-Buğınıñ ornına özeneñ tuğan qudası Junıs sultandı otırğızu üşen, ärine äbuseyet äskeren ayamaydı. Junıstıñ küşeyüe jäne onıñ äbuseyet jağında boluı — Samarqant ämereneñ aybarınıñ ulğaya tüsuene köp järdem. Soñğı kezdere äbuseyetteñ Äbelqayırdan alıstauı Aqsaq Temer urpağı men Jağatay tuqımdarınıñ teze qosa bastauınan şıqqan. Semezdekte tek qoy köterede. Atası Aqsaq Temerdeñ auır täjeneñ salmağın urpağı äbuseyet kötere almay jür.
Joq, olay yemes. Äbelqayırğa Samarqant ämerlege qulaq sala berse, tübe Aqsaq Temer handığınan dım da qalmaydı. Bunı äbuseyet jaqsı belede. Osıdan barıp ol jantalasadı. Uays hannıñ balası Junıspen beregep Moğolstandı alıp, tübe Äbelqayırğa qarsı Temurlan handığın küşeytpek. Al özge sultandarğa ne kerek? Olar tek «Ur-rit soq, soq!, Ur-rit soq, soq!» Äbelqayır men äbuseyet sekelde yeke azban qoşqar süzesse yeken deyde. Tek sonda ğana Moğolstandı alıp küşeymek tügel, öz handıqtarın saqtap qaluları da bulardıñ yeketalay bolar yede dep oylaydı mıqtı betkenneñ bäre-bäre.
Moğolstan! Ber kezde qanday küşte taypa yede! Batısındağı Toqay-Temer urpağı Astrahan handarına, künşığısındağı — Qıtay bogdahandarına, soltüstegendege — Oyrat qontayşılarına, oñtüstegendege — Aqsaq Temer men Saybannıñ qandı balaq ämer, sultandarına boy bermey kelgen. Al qazer şe? Qazer de jaralı jolbarıstay ber şabatın küşe bar. Beraq sol küşe uzaqqa jeter me? Ay, jetue yeketalay. Onı jaralağan sırtqı jauları yemes, eşke jauları. Jete 38  men Qarbanas 39  handarınıñ ömer-baqi betpes özara talası. Moğolstandı eşenen jege qurttay jep, älseretep kele jatqan osı berekpestek.
İsan-Buğı tağı oyğa şomdı.
Munday jağdayda özeneñ Moğolstanğa han boluı oñayğa tüste me? Yeke köz beren-bere şuqımas üşen, alla-tağala ortasına murın jaratıptı. Al budan otız jıl burın, ber mıñ tört jüz jiırma segezenşe jılı äkelere ataqtı Uays han ölep, artında qalğan ağayındı yeke jeget Junıs pen İsan-Buğı Moğolstan tağına talasar kün tua jazdağanında kem araşa turdı? Yeşkem de turğan joq. Qayta ağalı-enele sultandardı öşekterumen boldı. Äserese bunı burın Uays hanğa bağınıp kelgen Moğol ämerlere estede. Osı ämerlerdeñ ar-